Corona-lessen: 4 bouwstenen voor een duurzame, feministische wederopbouw
De eerste versoepelingen van de coronamaatregelen in Nederland zijn ingezet. De terrassen zijn weer open, kinderen gaan deels naar school en we mogen weer naar de kapper. Toch zijn in Nederland en wereldwijd de gevolgen van het coronavirus nog steeds hard te voelen. Wat begon als gezondheidscrisis, is inmiddels ook een economische- en een voedselcrisis geworden waar velen door geraakt worden.
Maar een crisis brengt ook een kans tot ‘reset’ met zich mee, een kans tot ‘building back better’. Hiertoe moeten we eerst dieper in het ontstaan van de crisis duiken en de bredere maatschappelijke gevolgen analyseren. Welke weeffouten in het mondiale systeem hebben ertoe geleid dat de wereld zo hard is geraakt? Voor wie zijn de gevolgen het grootst? En vooral: wat moet er gedaan worden op lokaal, nationaal en internationaal niveau om een volgende crisis te voorkomen? De antwoorden op deze vragen geven richting aan een wederopbouw waarin mens en natuur centraal staan: een duurzame en feministische economie.
Hoe kon het coronavirus in een paar maanden tijd de wereld tot stilstand brengen?
5 belangrijke weeffouten in het wereldwijde systeem op een rij:
- De COVID-19-pandemie is een gevolg van de ongebalanceerde manier waarop we omgaan met onze natuurlijke leefomgeving. Door de globalisering en de toenemende vraag naar grondstoffen worden ecosystemen steeds verder aangetast. Ontbossing als gevolg van grootschalige landbouw en mijnbouw maakt bijvoorbeeld de kans op overdracht van ziekten groter: van dier op dier omdat zij steeds minder ruimte hebben en dus dichter op elkaar leven, en van dier op mens omdat mensen steeds verder de leefomgeving van de dieren binnendringen, bijvoorbeeld voor mijnbouw.
- De gezondheidszorg bleek in veel landen niet ingericht op zo een crisis. Decennia van bezuinigingen op de publieke voorzieningen waaronder de gezondheidszorg, leidden ertoe dat zorgmedewerkers structureel worden onderbetaald en dat er een gebrek aan materialen is. Wereldwijd, maar vooral in ontwikkelingslanden. Zorgsectoren zijn uitgehold door o.a. gigantische schuldenlasten en door misgelopen staatsinkomsten door belastingontwijking van multinationals.
- Dat een geglobaliseerde wereld kwetsbaar is, hebben we inmiddels aan den lijve ondervonden. Het virus verspreidde zich binnen een paar maanden over de hele wereld en heeft in veel landen tot een gezondheidscrisis geleid. Maar de crisis maakt ook veel andere slachtoffers. Het tot stilstand komen van de consumptie in Europa heeft werknemers in kledingproductielanden zoals Myanmar en Bangladesh op enorme schaal getroffen. Zij verloren hun baan door lockdowns, fabriekssluitingen en geannuleerde bestellingen of moeten doorwerken onder onveilige omstandigheden. De risico’s in ketens worden afgewenteld op de meest kwetsbaren ‘onderaan de keten’, die geen bescherming hebben. In sommige landen komt de coronacrisis bovenop een voedselcrisis en (andere) effecten van klimaatverandering.
- Niet alleen is er een verschil tussen de manier waarop landen worden geraakt door de verschillende crises, ook binnen landen verschilt de impact. Zo worden vrouwen op onevenredige wijze getroffen. Zij zijn oververtegenwoordigd in de meest onzekere banen en sectoren, draaien thuis op voor het merendeel aan zorgtaken (die toenemen door de crisis) en lijden onder een toename van huiselijk en seksueel geweld. Ook straatverkopers en andere werknemers in de informele sector (in sommige landen tot wel 90 procent van de bevolking) hebben het zwaar. Voor hen betekent de lockdown geen inkomsten. En geen inkomsten, betekent geen voedsel.
- Tot slot zullen in sommige landen de effecten nog lang na de coronacrisis doorwerken. Niet alleen door de verwachte recessie en voedselcrisis, maar ook door de maatregelen die mensenrechten ondermijnen en die nu worden doorgevoerd. We hebben al verschillende voorbeelden gezien van autoritaire regimes die de crisis aangrijpen om hun machtspositie te versterken en mensenrechten in gevaar brengen. Bevoegdheden worden aangepast en regels die ook na de crisis burgers hun stem ontnemen en de maatschappelijke ruimte inperken, worden aangenomen.
Wereldwijde en coherente aanpak
Landen zijn sterk met elkaar verweven. Zolang het virus aan de andere kant van de wereld woedt, loopt de rest van de wereld eveneens risico. De coronacrisis gaat over veel meer dan alleen gezondheid: de sociale, economische, ecologische en klimaatkwesties staan niet los van elkaar. Oplossingen om uit de coronacrisis en gevolgcrises te raken, kunnen bovendien niet alleen op nationaal niveau plaatsvinden. Bij het opstellen van bouwstenen voor een post-coronasamenleving, moet daarom worden gekeken naar een wereldwijde aanpak en verbinding worden gelegd tussen maatschappij, economie en duurzaamheid.
Bouwstenen voor een duurzame en feministische wederopbouw
Investeer in een wereldwijde corona-aanpak
Een mondiale crisis laat zich pas indammen, als alle landen weerbaar zijn tegen een crisis. Zolang het virus ergens in de wereld actief is, zal het risico op een nieuwe mondiale verspreiding bestaan. Deze investering in een wereldwijde aanpak is dus niet alleen een kwestie van internationale solidariteit maar ook essentieel voor het duurzaam bestrijden van de pandemie. Op de korte termijn moeten middelen worden vrijgemaakt voor de gezondheidsrisico’s en de parallelle crises die woeden, zoals de klimaatcrisis. De nadruk moet hierbij liggen op het versterken van lokale initiatieven. Gendergelijkheids- en vrouwenrechtenorganisaties dienen centraal te staan in de oplossingen, gezien de onevenredige effecten van de crises op vrouwen en meisjes. Verdedig hiermee ook de maatschappelijke ruimte wereldwijd.
Stimuleer verantwoord zakendoen en red alleen duurzame bedrijven
a) Zorg dat bedrijven die internationaal opereren hun risico’s niet afwentelen op de meest kwetsbaren in de internationale keten, waaronder vrouwen. Slachtoffers, zoals werknemers die inkomsten zijn verloren tijdens de crisis, dienen toegang te hebben tot adequate compensatie.
b) Bedrijven die gebruik maken van belastingontwijkingsconstructies, bedrijven in de fossiele industrie, en bedrijven met een trackrecord op het schenden van mensenrechten, vrouwenrechten en milieustandaarden, dienen te worden uitgesloten van steunpakketten.
c) Voer in Nederland (gender) due diligence wetgeving in waardoor bedrijven worden verplicht om internationale standaarden op het gebied van verantwoord ondernemen na te leven. Let hierbij in het bijzonder op naleving van vrouwenrechten. Staatssteun wordt enkel nog verleend aan de bedrijven die zich aan deze regels houden. Steun internationale initiatieven om tot internationale regels te komen over eerlijk zakendoen, zoals het VN bindend verdrag mensenrechten en bedrijfsleven.
d) Stop belastingontwijking. Belastingontwijking door internationale bedrijven (mede gefaciliteerd door Nederland) heeft bijgedragen aan de financiële uitholling van de zorg, waardoor veel landen niet goed kunnen optreden tegen de coronapandemie. Nederland heeft – als knooppunt van internationale belastingontwijking – een grote verantwoordelijkheid om belastingontwijking in ontwikkelingslanden sterk in te perken en om sterke internationale regels tot stand te helpen brengen.
Bouw een feministische economie
De obsessie met kapitaal en economische groei moet plaatsmaken voor een maatschappij waarin zorg en welzijn centraal staan, met daarin een economie die werkt voor vrouwen. Binnen een feministische economie hebben vrouwen bijvoorbeeld dezelfde toegang tot en invloed op besluitvorming en middelen als mannen. Er dient daarnaast te worden geïnvesteerd in gendersensitieve publieke diensten in ontwikkelingslanden. Investeringen in openbare voorzieningen zoals gezondheidszorg, kinderopvang, educatie en watervoorzieningen, maken landen beter bestand tegen crises. Sterkere publieke diensten – mits gendersensitief -,dragen bij aan het verkleinen van de genderongelijkheid, bijvoorbeeld doordat er minder onbetaalde zorglasten bij vrouwen terechtkomen. Nederland kan bijdragen aan extra financiering van publieke diensten in ontwikkelingslanden door in Nederland en internationaal in te zetten op hervormingen van (internationale) belastingregels en het kwijtschelden van schulden.
Zet in op een eerlijke transitie
Stimuleer een eerlijke transitie door op een inclusieve, coöperatieve en toegankelijke manier om te schakelen naar duurzame energiebronnen, landbouw en voedsel. Dit behelst onder meer:
a) Stop met investeringen die bijdragen aan vernietiging van kwetsbare ecosystemen door grootschalige landbouw en mijnbouw.
b) Zet zowel in Nederland als internationaal in op kortere en circulaire ketens.
c) Reduceer de globale voetafdruk van Nederland wat betreft uitstoot en grondstoffengebruik (mineralen en agrogrondstoffen).
d) Ondersteun lokale, ecologische alternatieven voor landbouw (agro-ecologie). De praktijk wijst uit dat dit leidt tot meer voedselzekerheid en vrouwenrechten staan hierbij centraal.
e) Realiseer meer en betere klimaatfinanciering, vooral voor de kwetsbaarste landen.